Xabier Irujo, Idazlea eta Nevadako Unibertsitateko Euskal Ikasketen Zentroko zuzendaria

Xabier Irujo Renon (AEB) bizi da eta Nevadako Unibertsitateko Euskal Ikasketen Zentroa zuzentzen du. Genozidio gaietan aditua, nahiz eta bere sustraiek Nafarroarekin lotura handia duten "Erbestearen seme”-tzat jotzen du bere burua. Bere ibilbideak lotura zuzena du ikerketa historikoarekin. Hamar liburu baino gehiago eta hainbat artikulu idatzi ditu aldizkari espezializatuetan, eta sariak jaso ditu nazio eta nazioarte mailan. Nafarroa aukera asko dituen paradisua dela uste du eta, bere talaia amerikarretik, “munduko gizarte zoragarri baten arkitektoak” izatera bultzatzen gaitu.

Noiz eta zergatik alde egin zenuen Nafarroatik?
Inor ez da bere lurraldetik joaten arrazoi onik gabe. Humanitateen arloan egin nahi nuen ikerketa-lana ez zen existitzen hemen, eta, beraz, urrutira joan behar izan nuen. Ia hogei urte daramatzat kanpoan, baina urtero gutxienez hiru hilabete ematen ditut nire etxea den lurralde honetan.

Zer esango zenuke dela gaur egun zure lanetik gehien baloratzen duzuna?
Genozidio ikasketetan katedraduna naiz Nevada-Renoko Unibertsitatean, eta Euskal Ikasketen Zentroko zuzendaria. Ikertzaile gisa, nire denbora gehiena artxibo eta liburutegi publiko eta pribatuak arakatzen ematen dut, baita hainbat garaitako indusketa arkeologikoak ere. Duela gutxi Auschwitz-Birkenaun izan nintzen, baina orain Troiatik nator, uda honetan Karlomagnoren siloan murgilduko naiz, Orreagan.

Zer nabarmenduko zenuke urte hauetan izan duzun ibilbidetik gaur egungo egoerara iritsi arte?
Zaharragoa naizela! Estatu Batuetako akademiak oso ondo tratatu nau, ehun bat unibertsitaterekin eta beste kultur erakunderekin lan egiteko aukera eman dit, eta horrek guztiak aukera eta ideia ugari zabaldu dizkit. Baina bizitza uneak dira, eta ankerkeria mota desberdinetatik bizirik atera direnei egindako elkarrizketak denbora tarte izugarri gogorrak dira. Protagonisten eskutik bakarrik senti daiteke istorioaren pultsua bere kemen guztiarekin; bere sentimendu eta ahotsek laguntzen didate, batzuetan bere barreekin eta gehienetan bere negarrekin.

Zein dira zure bidaiaren ikasketa profesional nagusiak, Nafarroatik Amerikako Estatu Batuetara?
Erantzuten zaila den galdera bat da. Ez dira datu kuantitatiboak, ez paradigmak, ez zientzia jakin baten testuinguruan ezagutza zientifikoari buruzko oinarriak, baizik eta gizakiaren irudi antropologikoa, aurreko guztia oinarri hartuta proiektatzen dena. Giza portaeraren kapitulurik higuingarrienetara hurbiltzeak gizadiaren izaera bere argi eta itzal guztiekin ulertzen laguntzen du.

Eta ikaskuntza pertsonalak?

Orain badakit Ulises sindromearen semea naizela, identitate propioa duen pertsona, baina aingurarik gabekoa, ingurunetik kanpokoa beti. Erbestean jaio eta bizi nintzen, eta orain euskal diasporako kide naiz; beraz, hemen amerikarra naiz, eta han europarra. Homerok idatzi zuen bezala, "nire izena Inor da, Inor deitzen didatelako". Horrela ikasten da aske izaten, eta hori ezinbestekoa da norbera izaten jakiteko.

Talka kulturalaz haratago: zertan dute antza eta zertan ez Nafarroak eta Estatu Batuek, garapen profesionalerako aukerak eskaintzeaz ari bagara?

Nafarroa aukera asko dituen paradisua da, batez ere sozialak eta kulturalak, eta funtsezkoak dira bizitza betea eta zoriontsua izateko. Osasun-sistema inbidiagarria dugu, eta horrek azaltzen du, neurri batean, gure bizitza-luzera. Maila profesionalean, malguagoak eta praktikoagoak izan beharko genuke, eta ekintzailetzan gehiago inbertitu. Iragan industrioso eta berritzaile baten oinordekoak gara, kooperatibismo, partaidetza eta elkarrekikotasun printzipioetan oinarritutako aparteko potentzial ekonomikoa zuen eta mila urte iraun zuen Europako erresuma baten seme-alabak. Gure gizarteak gai izan behar du herritarrei mesede egiteko eta aberasteko, bai ekonomikoki eta politikoki, bai sozialki eta kulturalki. Munduko gizarte miresgarri baten arkitektoak nahi izan behar dugu.

Eta zer ikasi beharko genuke amerikarrengandik hobetzeko?
Baikortasun askoz handiagoa. Sinetsi behar dugu izan ginenean, garenean eta, batez ere, izan gaitezkeen horretan; kate gutxiago, arraun gehiago eta haize-oihal askoz gehiago behar ditugu. Gaur egun aurre egin behar diogun trantsizio bikoitzean, amerikarren urratsak jarraitu behar ditugu eremu digitalean. Estatu Batuetatik Europa gero eta berdeago batetik ikasi beharko lukete, berriztagarrietarako igarobide erabakigarrian, trantsizio energetikoaren erronkari luze gabe aurre eginez. Bi mundu horietan askoz zuhurragoak izan behar dugu klimak ezartzen dituen erronken inguruan datozen 50 urteetan egingo ditugun urratsekin. Eta, jakina, bakearen aldeko apustua egiten jarraitu behar dugu, eta gaur astindu gaituen bezalako gerrei amaiera eman.

Udetan Nafarroara etortzen zara. Nola aldatu da gure lurra azken urteotan? Zer nabarmenduko zenuke?

​​​​​​​Etengabe aldatzen da, eta erritmo bizian. Eta hoberako. Konbentzio guztien kontra, ziur nago gazteria askoz prestatuagoa eta aktiboagoa dugula guri egokitu zitzaiguna baino. Erronkak ere aldatu egiten dira, eta, beraz, gure seme-alaben begi eta belarri berriak behar ditugu, lur hau guztiok ondo bizitzeko leku bat izan dadin. Etorkizuna bere ideien, lanaren eta ahaleginaren araberakoa da. Egunetik egunera, berdintasunezko gizarte bat ikusten dut, askeagoa eta bere balioetan, hizkuntzan, musikan eta ondare kultural aberatsean integratuagoa. Baina oraindik bide luzea dago egiteko, eta, beraz, hobe dugu gure seme-alabak ez ezik, gure bilobak ere hezten jakitea. Haiek dira gure etorkizun bakarra eta haien eskuetan egongo da egunen batean gure etorkizuna.